လူတုိ႔၏ အျမတ္တႏုိး ကုိးကြယ္ရာဌာနကုိ ပါဠိလုိ ေစတိယ ျမန္မာလုိ ေစတီဟု ေခၚသည္။ မိမိတုိ႔ အယူဝါဒ အားေလ်ာ္စြာ ကုိးကြယ္အပ္ေသာ သစ္ပင္ႀကီး၊ ေတာႀကီး၊ ေတာင္ႀကီး၊ သဲပုံ၊ အုတ္ပုံ၊ ႐ုပ္တု ဟူသမွ်တုိ႔သည္ ေစတီမည္ၾကသည္သာ။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ယခုအခါ ျမန္မာႏုိင္ငံ၌ အုတ္ပုံသဲပုံမ်ားကုိသာ ေစတီဟု ေခၚေဝၚေနျခင္းသည္ မစုံလင္ေသာ ေခၚေဝၚျခင္းသာတည္း။ ထုိသုိ႔ ေစတီေတာ္ အမ်ိဳးမ်ိဳးရွိသည္တြင္ ဗုဒၶဘာသာဝင္တုိ႔ ကုိးကြယ္အပ္ေသာ ေစတီသည္ ဓာတုေစတီ၊ ဓမၼေစတီ၊ ဥဒၵိႆေစတီ၊ ပရိေဘာဂေစတီဟု (၄)မ်ိဳးရွိသည္။
ဓာတုေစတီေတာ္
ဘုရားရွင္ ပရိနိဗၺာန္ စံေတာ္မူၿပီးေနာက္ က်န္ရွိရစ္ေသာ အ႐ုိးဓာတ္ေတာ္မ်ားသည္ ဓာတုေစတီမည္၏။ အေမြအႏွစ္အျဖစ္ျဖင့္ ဘုရားရွင္ ထားခဲ့ေတာ္မူေသာေၾကာင့္ ေမြေတာ္ဟုလည္း ေခၚၾက၏။ အေမြအႏွစ္ေတာ္ဟု ဆုိလုိသည္။ ထုိဓာတ္ေတာ္မ်ားတြင္ ႀကီးဆုံးသည္ ပဲေႏွာက္ျခမ္းခန္႔ရွိ၏။ အလတ္စားဓာတ္ေတာ္မွာ ဆန္ကဲြခန္႔ရွိ၏။ အငယ္ဆုံးဓာတ္ေတာ္ကား မုန္ညင္းေစ့ခန္႔ ရွိသည္။
ဓမၼေစတီေတာ္
ဘုရားရွင္၏ တရားပိဋကတ္ေတာ္မ်ားသည္ ဓမၼေစတီေတာ္ မည္၏။ ထုိပိဋကတ္ေတာ္ျဖစ္ေသာ တရားဓမၼမ်ားသည္ ႐ုိေသျမတ္ႏုိး ရွိခုိးကုိးကြယ္ထား႐ုံသာမက ထုိတရားေတာ္အတုိင္း က်င့္ႀကံရသျဖင့္ ဗုဒၶဘာသာဝင္တုိ႔အဖုိ႔မွာ လြန္စြာအားကုိးေလာက္ေသာ ေစတီေတာ္ပါေပတည္း။
ဥဒၵိႆေစတီေတာ္
ဥဒၵိႆဟူေသာ ပါဠိသည္ ရည္စူးအပ္ ရည္မွန္းအပ္ေသာ အရာဝတၳဳကုိ ေဟာ၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ သက္ေတာ္ထင္ရွား ျမတ္ဘုရားကုိ ရည္မွန္း၍ ဘုရားရွင္ ပုံဟန္ေတာ္၏ အတုျပဳလုပ္အပ္ေသာ ရပ္ေတာ္မူပုံ၊ ထုိင္ေတာ္မူပုံ၊ ေလ်ာင္းေတာ္မူပုံကုိ ဥဒၵိႆေစတီေတာ္ဟု မွတ္ပါ။ ဥဒၵိႆေစတီေတာ္မ်ားကုိ ႐ုပ္ပြားေတာ္၊ ဆင္းတုေတာ္ဟုလည္း အမည္ေပးၾကသည္။ ဘုရားရွင္၏ ႐ုပ္ပုံေတာ္ကုိ အတုပြား၍ ထားေသာေၾကာင့္ ႐ုပ္ပြားေတာ္ဟုလည္းေကာင္း၊ ဘုရားရွင္၏ အဆင္းသဏၭာန္ေတာ္ကုိ အတုျပဳထားေသာေၾကာင့္ ဆင္းတုေတာ္ဟုလည္းေကာင္း အမည္ေပးျခင္းတည္း။ ႐ုပ္ပြားေတာ္၊ ဆင္းတုေတာ္ မပါဘဲ စိတ္ထဲ၌မွန္း၍ အာ႐ုံျပဳအပ္ေသာ ပုံေတာ္ကုိလည္း ဥဒၵိႆေစတီေတာ္ဟု ေခၚႏုိင္ပါသည္။
ပရိေဘာဂေစတီေတာ္
ဘုရားရွင္၏ အသုံးအေဆာင္ကုိ ပါဠိလုိ ပရိေဘာဂဟု ေခၚ၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ဓာတ္ေတာ္ဌာပနာထားေသာ အုတ္သားေစတီေတာ္၊ ႐ုပ္ပြားေတာ္ ကိန္းဝပ္ရာျဖစ္ေသာ ျပသာဒ္စသည္၊ ေဗာဓိပင္၊ ဘုရားရွင္၏ အသုံးအေဆာင္ ျဖစ္ေသာ သကၤန္း၊ သပိတ္ေတာ္မ်ားကုိ ပရိေဘာဂေစတီေတာ္ဟု မွတ္ပါ။
ဘုရား-ပုထုိး
ဘုရား-ပုထုိးဟူေသာ အသုံးအႏႈန္းကုိ ယုိးဒယားမွ ကူးစက္လာေသာ အသုံးဟု ႀကံၾက၏။ ယုိးဒယားလူမ်ိဳးမ်ားက ဆင္းတုေစတီေတာ္မ်ားကုိ စာေရးေသာအခါ “ဝရား=ဗုေဒၶါ”ဟု ေရး၍ စာဖတ္ေသာအခါ “ဖရား=ဗုတ္ထုိး”ဟု အသံထြက္၏။ ထုိအသံထြက္ကုိလုိက္၍ ျမန္မာတုိ႔က “ဘုရား=ပုထုိး”ဟု ေရးဟန္တူ၏။ ထုိယုိးဒယား အသုံးျဖစ္ေသာ “ဝရား=ဗုေဒၶါ” စကား၌လည္း ဝရ-ျမတ္ေသာ၊ ဗုေဒၶါ-ဘုရား၊ ျမတ္ေသာဘုရား၊ ျမတ္စြာဘုရားဟု ဆုိလုိသည္။ ထုိ႔ေၾကာင့္ “ဝရ၊ ဗရား၊ ဘုရား” ဤသုံးမ်ိဳးသည္ ပါဠိ၊ ယုိးဒယား၊ ျမန္မာ အသုံးအျဖစ္ ကဲြျပားေသာ္လည္း “ဘုရားရွင္”ဟူေသာ အနက္အားျဖင့္ တူမွ်သည္ဟု မွတ္ပါ။
က်မ္းကုိး = ရတနာ့ဂုဏ္ရည္၊ ႏွာ၊ ၁၈-၂၀၊ အရွင္ဇနကာဘိဝံသ
ဓာတုေစတီေတာ္
ဘုရားရွင္ ပရိနိဗၺာန္ စံေတာ္မူၿပီးေနာက္ က်န္ရွိရစ္ေသာ အ႐ုိးဓာတ္ေတာ္မ်ားသည္ ဓာတုေစတီမည္၏။ အေမြအႏွစ္အျဖစ္ျဖင့္ ဘုရားရွင္ ထားခဲ့ေတာ္မူေသာေၾကာင့္ ေမြေတာ္ဟုလည္း ေခၚၾက၏။ အေမြအႏွစ္ေတာ္ဟု ဆုိလုိသည္။ ထုိဓာတ္ေတာ္မ်ားတြင္ ႀကီးဆုံးသည္ ပဲေႏွာက္ျခမ္းခန္႔ရွိ၏။ အလတ္စားဓာတ္ေတာ္မွာ ဆန္ကဲြခန္႔ရွိ၏။ အငယ္ဆုံးဓာတ္ေတာ္ကား မုန္ညင္းေစ့ခန္႔ ရွိသည္။
ဓမၼေစတီေတာ္
ဘုရားရွင္၏ တရားပိဋကတ္ေတာ္မ်ားသည္ ဓမၼေစတီေတာ္ မည္၏။ ထုိပိဋကတ္ေတာ္ျဖစ္ေသာ တရားဓမၼမ်ားသည္ ႐ုိေသျမတ္ႏုိး ရွိခုိးကုိးကြယ္ထား႐ုံသာမက ထုိတရားေတာ္အတုိင္း က်င့္ႀကံရသျဖင့္ ဗုဒၶဘာသာဝင္တုိ႔အဖုိ႔မွာ လြန္စြာအားကုိးေလာက္ေသာ ေစတီေတာ္ပါေပတည္း။
ဥဒၵိႆေစတီေတာ္
ဥဒၵိႆဟူေသာ ပါဠိသည္ ရည္စူးအပ္ ရည္မွန္းအပ္ေသာ အရာဝတၳဳကုိ ေဟာ၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ သက္ေတာ္ထင္ရွား ျမတ္ဘုရားကုိ ရည္မွန္း၍ ဘုရားရွင္ ပုံဟန္ေတာ္၏ အတုျပဳလုပ္အပ္ေသာ ရပ္ေတာ္မူပုံ၊ ထုိင္ေတာ္မူပုံ၊ ေလ်ာင္းေတာ္မူပုံကုိ ဥဒၵိႆေစတီေတာ္ဟု မွတ္ပါ။ ဥဒၵိႆေစတီေတာ္မ်ားကုိ ႐ုပ္ပြားေတာ္၊ ဆင္းတုေတာ္ဟုလည္း အမည္ေပးၾကသည္။ ဘုရားရွင္၏ ႐ုပ္ပုံေတာ္ကုိ အတုပြား၍ ထားေသာေၾကာင့္ ႐ုပ္ပြားေတာ္ဟုလည္းေကာင္း၊ ဘုရားရွင္၏ အဆင္းသဏၭာန္ေတာ္ကုိ အတုျပဳထားေသာေၾကာင့္ ဆင္းတုေတာ္ဟုလည္းေကာင္း အမည္ေပးျခင္းတည္း။ ႐ုပ္ပြားေတာ္၊ ဆင္းတုေတာ္ မပါဘဲ စိတ္ထဲ၌မွန္း၍ အာ႐ုံျပဳအပ္ေသာ ပုံေတာ္ကုိလည္း ဥဒၵိႆေစတီေတာ္ဟု ေခၚႏုိင္ပါသည္။
ပရိေဘာဂေစတီေတာ္
ဘုရားရွင္၏ အသုံးအေဆာင္ကုိ ပါဠိလုိ ပရိေဘာဂဟု ေခၚ၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ဓာတ္ေတာ္ဌာပနာထားေသာ အုတ္သားေစတီေတာ္၊ ႐ုပ္ပြားေတာ္ ကိန္းဝပ္ရာျဖစ္ေသာ ျပသာဒ္စသည္၊ ေဗာဓိပင္၊ ဘုရားရွင္၏ အသုံးအေဆာင္ ျဖစ္ေသာ သကၤန္း၊ သပိတ္ေတာ္မ်ားကုိ ပရိေဘာဂေစတီေတာ္ဟု မွတ္ပါ။
ဘုရား-ပုထုိး
ဘုရား-ပုထုိးဟူေသာ အသုံးအႏႈန္းကုိ ယုိးဒယားမွ ကူးစက္လာေသာ အသုံးဟု ႀကံၾက၏။ ယုိးဒယားလူမ်ိဳးမ်ားက ဆင္းတုေစတီေတာ္မ်ားကုိ စာေရးေသာအခါ “ဝရား=ဗုေဒၶါ”ဟု ေရး၍ စာဖတ္ေသာအခါ “ဖရား=ဗုတ္ထုိး”ဟု အသံထြက္၏။ ထုိအသံထြက္ကုိလုိက္၍ ျမန္မာတုိ႔က “ဘုရား=ပုထုိး”ဟု ေရးဟန္တူ၏။ ထုိယုိးဒယား အသုံးျဖစ္ေသာ “ဝရား=ဗုေဒၶါ” စကား၌လည္း ဝရ-ျမတ္ေသာ၊ ဗုေဒၶါ-ဘုရား၊ ျမတ္ေသာဘုရား၊ ျမတ္စြာဘုရားဟု ဆုိလုိသည္။ ထုိ႔ေၾကာင့္ “ဝရ၊ ဗရား၊ ဘုရား” ဤသုံးမ်ိဳးသည္ ပါဠိ၊ ယုိးဒယား၊ ျမန္မာ အသုံးအျဖစ္ ကဲြျပားေသာ္လည္း “ဘုရားရွင္”ဟူေသာ အနက္အားျဖင့္ တူမွ်သည္ဟု မွတ္ပါ။
က်မ္းကုိး = ရတနာ့ဂုဏ္ရည္၊ ႏွာ၊ ၁၈-၂၀၊ အရွင္ဇနကာဘိဝံသ
